Tundra – co to jest i gdzie występuje, rośliny i zwierzęta

Co to jest tundra i gdzie występuje?

Tundra to biom z zimnym, surowym klimatem, charakteryzuje się niską pokrywą roślinną składającą się głównie z mchów i porostów, brakiem drzew oraz niską różnorodnością biologiczną.

Słowo tundra w języku lapońskim oznacza “górę bez drzew”, co stosownie opisuje tundrę.

Wyróżnia się cztery podstawowe typy tundry:

• Tundra arktyczna – najbardziej wysunięty na północ wariant tundry, nazywana pustynią arktyczną.
• Tundra mszysto-porostowa –  zaliczana do tundry właściwej, kształtuje się w jej północnej części. Klimat łagodniejszy niż w obszarach bardziej wysuniętych na północ. Roślinność tworzą mchy i porosty.
• Tundra krzewinkowa – zaliczana do tundry właściwej, występuje w jej południowej części. Na jej obszarze panuje łagodniejszy klimat. Duża ilość występujących roślin karłowatych, krzewinek oraz mchów i porostów.
• Lasotundra – obszar przejściowy między tundrą właściwą a tajgą. Południową część porastają lasy, które zanikają im dalej na północ i zastępują je polany.

Tundra występuje na najbardziej wysuniętych na północ obszarach na półkuli północnej, ale poniżej koła podbiegunowego. Obszar jej występowania obejmuje Eurazję, Amerykę Północną (w tym Grenlandię) oraz wyspy Arktyki, które nie są pokryte lodem. W samej Eurazji tundra pokrywa obszar ponad 3 miliony kilometrów kwadratowych.

Z powodu surowego klimatu tundry, nie zamieszkuje jej zbyt dużo ludzi. 

Klimat tundry

Klimat tundry zaliczany jest do klimatu polarnego w klasyfikacji klimatów Köppena. Jest to klimat zimny, wietrzny i z bardzo małą ilością opadów atmosferycznych na poziomie 150-250 mm, czyli tyle, co na pustyni.

Duży wpływ na klimat tundry ma odległość od obszarów wodnych, które łagodzą klimat tundry. Wewnątrz lądu (np. na tundrze syberyjskiej) różnice temperatur między zimą a latem są znacznie większe niż w rejonach w pobliżu oceanów i mórz.

Występują głównie dwie pory roku – zima i lato. 

Zimy w tundrze są długie i zimne. Trwają nawet 10 miesięcy, w tym czasie średnia temperatura schodzi poniżej 0 °C. Opady atmosferyczne zimą to głównie suchy śnieg, a sama ilość opadów jest mniejsza niż latem, pomimo tego, że zima jest znacznie dłuższa. W rejonie koła podbiegunowego przynajmniej jeden dzień w roku występuje zjawisko nocy polarnej, pojawia się również zorza polarna.

Pozostałe miesiące w roku to okres letni, gdzie w najcieplejszym miesiącu średnia temperatura nie przekracza 10 °C. W czasie lata dodatnie temperatury powodują, że zimowy śnieg topnieje, ale głębsze warstwy gleby są wciąż zamrożone, przez co woda nie jest wchłaniana przez ziemię, dlatego latem tundra jest w dużej części pokryta mokradłami, torfowiskami i jeziorami. W czasie lata występuje dzień polarny. 

Wiatr na tundrze jest mocny i występuje często. Duże, otwarte przestrzenie bez drzew, które mogłyby wyhamować wiatr, sprawiają, że prędkość wiatru może dochodzić do ponad 100 km/h.

Roślinność, czyli flora tundry

Pokrywa roślinna tundry jest skromna i mało zróżnicowana. Jest to w głównej mierze spowodowane niską temperaturą, zamrożoną glebą, krótkim okresem wegetacyjnym trwającym od 1,5 do 3,5 miesiąca, a także niskim stężeniem azotu w glebie. 

W takich warunkach radzą sobie nieliczne gatunki roślin, stąd krajobraz tundry dominują mchy oraz porosty, których występuje tam ok. 800 gatunków. 

Rozwój roślin w tundrze jest znacznie spowolniony, głównie przez skrócony okres wegetacyjny. Pąki kwiatowe pojawiają się jednego lata, a rozwijają latem roku następnego, również młode drzewa rosną bardzo powoli, po 25 latach często wyrastają zaledwie ponad warstwę ściółki leśnej.

Większość roślin występujących w tundrze (84%) rozmnaża się, roznosząc swoje nasiona za pomocą wiatru (wiatrosiewność).

Drzewa

Na południu tundry (w lasotundrze) warunki są łagodniejsze, co pozwala rozwijać się drzewom – głównie są to drzewa iglaste (m.in. świerki, modrzewie), choć w europejskiej i kanadyjskiej tundrze występuje sporo drzew liściastych (m.in. brzoza), ze względu na łagodniejszy klimat. 

Przez lasotundrę przebiega granica drzew – jest to granica, poza którą drzewa nie są w stanie przeżyć ze względu na warunki środowiskowe. Im dalej na północ, tym ilość drzew gwałtownie maleje i zostają one zastąpione przez drzewa karłowate, które lepiej radzą sobie w surowym klimacie tundry, ale również i one znikają powyżej tundry krzewinkowej. W pobliżu rzek drzewa osiągają nawet dwukrotnie większą wysokość niż poza nimi.

Zwierzęta, czyli fauna tundry

Ilość zwierząt żyjących w klimacie tundry jest – podobnie jak roślin – niezbyt duża. Zwierzęta zmiennocieplne, czyli płazy i gady nie występują wcale w klimacie tundry.

Ssaki

W tak nieprzyjaznych warunkach do życia u wielu gatunków zwierząt często występują wahania populacji zależne od siebie. Lemingi oraz inne gryzonie są tego wyraźnym przykładem – w okresie, gdy gryzonie rozmnażają się masowo, następuje również wyraźny wzrost populacji polujących na nie drapieżników (lisy polarne, puchacze śnieżne, wydrzyki). Gdy populacja gryzoni spada, liczba drapieżników również się kurczy. 

Wielkość populacji gryzoni wpływa także na szatę roślinną tundry. Z jednej strony odżywiają się one roślinami, co w przypadku dużego wzrostu populacji gryzoni może powodować, że wiele roślin zniknie. Z drugiej strony, gryzonie w pobliżu swoich nor wytwarzają dużą ilość odchodów, które wzbogacają glebę dzięki zawartemu w nich azotowi i innym składnikom odżywczym – tym samym stymulując wzrost roślin. 

Największe ssaki lądowe występujące w tundrze to m.in. renifer tundrowy, piżmowół arktyczny, niedźwiedź polarny i brunatny oraz wilk szary i syberyjski. Są to zwierzęta świetnie przystosowane do życia w zimnym klimacie m.in. poprzez grubą sierść.

W czasie zimy wiele gatunków zwierząt zmienia swoją sierść na bardziej gęstą, która jest koloru białego. Dzięki temu łatwiej im utrzymać ciepło, a także upodabniają się do środowiska pełnego śniegu, zwiększając zdolności kamuflażu, a tym samym szanse przetrwania.

Ptaki

Większość gatunków ptaków żyjących w tundrze to ptaki migrujące – oznacza to, że większość ptaków przebywa w tundrze tylko latem. Wykorzystują ten czas, żeby zakładać gniazda, rozmnażać się i zmieniać upierzenie, gdy zbliża się zima, ptaki migrują w rejony o łagodniejszym klimacie, z łatwiejszym dostępem do pożywienia. 

Występują również gatunki, które nie migrują poza tundrę, bo są przystosowane do życia w klimacie tundry, np. pardwa mszarna, czy puchacz śnieżny, które posiadają mocno opierzone nogi, co pomaga im lepiej radzić sobie w śniegu. Choć nawet puchaczom śnieżnym zdarza się przemieszczać w południowe rejony tundry, gdy mają problem ze znalezieniem pożywienia.

Insekty

Ilość gatunków owadów w tundrze jest niewielka, podobnie jak innych żywych organizmów. 

Niektóre gatunki insektów występujące w tundrze, wykształciły w sobie odporność na niskie temperatury. Na przykład komary, które posiadają w swoim organizmie sporo gliceryny, która chroni je przed zamarznięciem. Ciało wielu owadów jest ciemne – pozwala to absorbować więcej promieni słonecznych, co pomaga utrzymać wyższą temperaturę ciała.

Latem, gdy śnieg topnieje, tundra wypełniona jest mokradłami, jeziorami i kałużami. Jest to idealne miejsce do rozwijania się komarów, ponieważ składają one jaja w wodzie – skutkuje to największym stężeniem komarów na naszej planecie. Dodatkowo gatunki komarów żyjące w tundrze nie wymagają spożycia krwi przed złożeniem jaj, w przeciwieństwie do komarów żyjących w klimacie umiarkowanym.